Als we mensen horen zeggen “dat er iets in de lucht hangt”, dan weten we dat er iets spannends staat te gebeuren. Precies het tegenovergestelde is het geval wanneer je iemand hoort zeggen “dat het wel erg in de lucht blijft hangen”. Deze laatste metafoor wordt vaak gebruikt bij beoordelingen van ideeën, ontwerpen of plannen.
Wat we met deze metafoor willen duidelijk maken, is dat we het wollig of abstract vinden. We voelen een zekere irritatie en als die irritatie verder oploopt, dan kun je de metafoor van de lucht nog verder op de spits drijven door bijvoorbeeld te zeggen dat “het allemaal gebakken lucht is.” Ik heb nooit goed begrepen waar deze uitdrukking op slaat, maar in deze lelijke metafoor zien we weer dat het woord “lucht” een extreem negatieve betekenis krijgt.
Ga je hierop letten, dan zie je zoveel wat hier op lijkt. Neem nu de uitdrukking “dat het lijkt alsof je in het luchtledige aan het praten bent”. En als je echt genoeg hebt van iemand, dan kun je dat het beste duidelijk maken door te zeggen dat hij of zij “gewoon lucht” voor je is. Zo iemand stelt dus niks voor. Hij of zij had er net zo goed niet kunnen zijn. In al deze voorbeelden zie ik dat het niet goed genoeg is om gewoon “lucht” te zijn.
Op de een of andere manier zijn we altijd in de weer met de lucht. Daarin moet altijd iets veranderd worden. In de zomer is het vaak te warm en dan willen we dat de lucht gekoeld wordt en in de winter wordt het vaak te koud en dan moet de lucht verwarmd worden.
We zijn ook vaak bang voor de lucht, bijvoorbeeld in coronatijd toen wij overal hoorden dat virusdeeltjes door de lucht verspreid worden. Vaak moet de lucht verfrist worden, omdat we “het niet lekker vinden ruiken”. Als ik hier langer over nadenk, dan valt het mij op dat er zo vaak in negatieve zin over de lucht wordt gesproken.
Ik verbaas mij hierover omdat lucht een van de belangrijkste levensbronnen is. Wie vanuit het oogpunt van de natuur naar de mens kijkt, ziet dat wij zonder lucht nog minder dan lucht zijn. Zonder lucht en zuurstof waren we er namelijk nooit geweest.
Toch hoor ik dit nergens terug in onze actuele omgangstaal. Zo moet ik bij het woord “lucht” meteen aan “vervuiling” denken. Van alle levende wezens zijn wij ontegenzeggelijk de grootse luchtvervuilers op aarde. Houdt de luchtvervuiling verband met de manier waarop wij de lucht onteerd en ontheiligd hebben? Deze vraag is te groot om hier te beantwoorden, maar ik wil er wel een begin mee maken.
Laten we om te beginnen teruggaan naar het begin van het leven, zoals beschreven in Genesis 2. De meest fascinerende passages in Genesis 2 zijn de zinnen waarin kort verteld wordt hoe God de mens heeft geschapen. Mijn ogen bleven aan deze zinnen gekluisterd: “Toen maakte JHWH, God, de mens. Hij vormde hem uit stof, uit aarde, en blies hem levensadem in de neus. Zo werd de mens een levend wezen.” (NBV Studiebijbel, p. 21)
In deze zinnen wordt precies de vinger gelegd op het wonder van het leven dat zich uiteindelijk aan ons begrip onttrekt. Het leven begint met de lucht die wij in- en uitademen. Hier kun je je niet genoeg over verwonderen.
Zojuist hoorde ik weer het prachtige lied “Wild is the wind “ van David Bowie en ik moest onweerstaanbaar denken aan Genesis 2. Wanneer Bowie zingt dat met haar kus het leven begint (“her kiss life begins”), dan hoor ik hierin een verwijzing naar de drie magische zinnen in Genesis 2. God die adem in Adams neus blaast, is eigenlijk de wind en de liefde die aan het begin staan van het leven.
In het Sanskriet wordt de scheppende kosmische energie aangeduid met de naam Atman en Atman is etymologisch verwant aan het Duitse Atem. Hier moet ook een verwantschap met het Nederlandse woord “adem” zijn. Zoals zo vaak leidt de weg van de filologie tot fascinerende filosofische ontdekkingen.
Mij gaat het om het filosofische punt dat de lucht of de wind de oergrond van het leven is. Dat leren we in de pré-socratische natuurfilosofie. Thales, Herakleitos, Democritus en Anaxagoras spraken over de elementen lucht, water, aarde en vuur. Deze natuurkrachten moesten in hun ogen niet als statische en mechanische bouwstenen, maar als vitale oerkrachten in de kosmos worden begrepen. Leven is zo veel meer dan dode en niet dode materie.
In oude religies was die spiritualiteit springlevend. Vandaar dat de wind heilig werd verklaard. Die andere positieve waardering van de lucht en de wind hoor ik terug in het lied van Bowie. Dankzij kunst en religie krijgen wij van binnenuit contact met een spirituele dimensie in de kosmos.
Er zijn zo veel dimensies in de wereld die zich niet onder controle laten brengen. Als we die controledwang toch tot het uiterste blijven doorvoeren, dan moeten wij daarvoor een hogere prijs betalen dan ons lief is. Dit kunnen we allemaal rationeel uitleggen, maar uiteindelijk schiet die uitleg tekort als wij het niet op een dieper niveau ervaren. Dankzij de kunst kan die ervaring tot leven komen.
Luister nog eens naar Wild is the wind van David Bowie. In dit lied krijgt de wind zijn/haar heiligheid terug. Hoe kunnen wij die heiligheid van de wind in andere songs en taaluitingen lezen en horen?
Nu maar hopen dat mijn laatste vraag niet in de lucht blijft hangen en dat je met mij wil meedenken en associëren. Het woord “lucht” heeft ook andere betekenissen, zoals “de lucht klaren” en “iets luchtig” opvatten. Als het over de lucht gaat, dan draait het om de essentie van het leven en daarover zullen wij nooit uitgepraat raken.
Ik ben zo benieuwd wat er nog meer over de lucht gezegd kan worden. Wie wil er wat over zeggen?
Reageren op deze blog? Schrijf een bericht aan Martien Schreurs via info@waardenwerk.nl.
Dr. Martien Schreurs is docent in de filosofie en de geschiedenis van het humanisme aan de Universiteit van Humanistiek